Władza rodzicielska jest to całokształt uprawnień i obowiązków rodziców względem małoletniego dziecka w celu zapewnienia pieczy nad jego osobą i majątkiem.
Kwestie związane z władzą rodzicielską i jej wykonywaniem zawarte są art. 92 – 113, znajdujących się w rozdziale drugim kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (k.r.o.). Każdy rodzic posiada władzę rodzicielską z chwilą urodzenia się dziecka. Zgodnie z przepisami kodeksu, przysługuje ona obojgu rodzicom.
Rodzice, z racji posiadania władzy rodzicielskiej, mają również prawa do wykonywania jej wobec dziecka, jednak przy uwzględnieniu dobra dziecka oraz interesu społecznego. Wpierw ciążą na nich obowiązki, a dopiero później uprawnienia. Pierwszym kryterium jakim powinni się kierować rodzice w wypełnianiu władzy rodzicielskiej jest dobro dziecka.
Ustawodawca umożliwił sądom kontrolę rodziców w zakresie sprawowania władzy względem dziecka, wyposażając je w prawo do ingerencji w jej wykonywanie.
Jednym z podstawowych instrumentów, które pomagają sądowi w realizacji celu, jakim jest ochrona dobra dziecka, jest ograniczenie władzy rodzicielskiej.
Przyczyny ograniczenia władzy rodzicielskiej
Zgodnie z art. 109 k.r.o., sąd może podejmować każde działania, które w danych okolicznościach wymaga dobro dziecka. W szczególności może on orzec o ograniczeniu władzy rodzicielskiej, w przypadku gdy dobro dziecka jest zagrożone. Przepis art. 109 k.r.o. zmierza do usunięcia każdego rodzaju źródeł naruszeń dobra dziecka. Nie ma znaczenia czy trudności w wykonywaniu władzy rodzicielskiej są przez rodziców zawinione.
Zgodnie z orzecznictwem ograniczenie władzy rodzicielskiej na podstawie art. 109 k.r.o. nie musi więc oznaczać ujemnej oceny społecznej rodzica, którego władza rodzicielska została ograniczona. Ingerencja sądu w sprawy rodzinne nie ma na celu napiętnowanie rodziny, a jedynie ochrona dziecka, oraz w razie konieczności, pomoc rodzicom, w celu umożliwienia im właściwego wykonywania władzy rodzicielskiej względem dziecka.
Podstawą do wydania przez sąd orzeczenia w przedmiocie sądowego ograniczenia jest niewłaściwe wypełnianie lub nadużywanie praw przez rodziców względem dziecka, które są niezgodne z jego dobrem. Naruszenia mogą się również przejawiać w postaci zaniedbań.
Naruszenia mogą się objawiać w postaci:
– zaniedbywania przez rodziców potrzeb dziecka,
– niewłaściwe dbanie o zdrowie dziecka,
– zaniechaniu realizacji obowiązku szkolnego,
– pozostawienie dziecka bez właściwej opieki,
– doprowadzenie do sytuacji powstania zagrożenia zdrowia lub nawet życia dziecka.
Oprócz skrajnych zaniedbań i zagrożeń wobec dziecka, coraz częściej rodzice stwarzając deficyt uczuć u dziecka, przyczyniają się do jego problemów z zachowaniem skutkującym nieraz problemami z prawem. Łatwy dostęp do używek oraz brak właściwego przykładu ze strony rodziców, doprowadzają do coraz częstszych uzależnień wśród dzieci, a także problemów psychicznych.
Opieka nad dzieckiem pod wpływem alkoholu bądź substancji odurzających coraz częściej prowadzi do tragedii. Nie ma znaczenia czy zaniedbania rodzica wobec dziecka mają charakter permanentny, czy też występują jednorazowo. Priorytetem w sprawach o ograniczenie władzy rodzicielskiej jest dobro dziecka, jako prawo nadrzędne.
Zaniedbania względem potrzeb dziecka
W dzisiejszych czasach często można się spotkać z odtrąceniem dzieci przez rodziców, którzy, mając na względzie realizację własnych potrzeb, pozbawiają dziecka właściwej opieki.
Rodzice nie interesują się dzieckiem, nie zaspokajają jego potrzeb, nawet tych podstawowych jak zapewnianie posiłków, odpowiedni do pogody dobór ubrania. Nie przejmują się kwestiami związanymi z leczeniem dziecka bądź jego edukacją. W takich przypadkach sąd musi rozważyć co jest przyczyną zaniedbań. W sytuacjach, gdy zaniedbania wynikają z istnienia stanów chorobowych rodziców, należy sprawdzić jak one wpływają na wykonywanie przez osobę chorą obowiązków rodzicielskich. Jeśli jednoznacznie można określić, że przyczyną zaniedbań jest choroba, poszukuje się w najbliższym otoczeniu rodziny, osób, które mogą pomagać rodzicom w realizowaniu opieki nad dzieckiem.
W sytuacji, gdy jeden z rodziców obciążony jest chorobą psychiczną, należy pamiętać, że mogą występować okresy prawidłowego funkcjonowania, wraz z okresami, kiedy rodzic nie jest w stanie odpowiednio zajmować się dzieckiem. Kwestie te są bardzo wnikliwie analizowane przez sąd, który mając na uwadze prawo rodziców do sprawowania władzy nad dzieckiem, przede wszystkim musi mieć na względzie dobro dziecka, które stanowi wartość podstawową.
Dziecko, które nie ma oparcia w dorosłych, w osobach które powinny należycie wypełniać swoje obowiązki względem niego, traci powoli zaufanie do nich. Wpływa to bezpośrednio na ich rozwój, który jest zaburzony. Ciągła niepewność względem rodzica wyniszcza więzi rodzinne oraz powoduje nieodwracalne zmiany w psychice dziecka. Skutkują one pojawieniem się lęków społecznych, również chęć zwrócenia na siebie uwagi rodzica, powoduje negatywne zachowanie dziecka.
Przemoc wobec dziecka
Rodzice stosując przemoc względem dziecka pozbawiają go poczucia bezpieczeństwa. Akty uderzające wprost w osobistą wolność dziecko oraz skutkujące fizyczną lub psychiczną szkodę wobec dziecka wykraczają poza społeczne zasady wzajemnych relacji. Przemoc w rodzinie wobec dziecka może przybierać postać przemocy psychicznej, fizycznej bądź molestowania seksualnego.
O ile ślady przemocy fizycznej są zauważalne, przemoc psychiczna objawia się u dziecka inaczej. Może być lekceważona przez środowisko w którym przebywa, co powoduje jedynie poczucie niezrozumienia u dziecka i zamknięcie się na otaczający świat i ludzi. Przemoc psychiczna może przybierać formę izolacji dziecka, ograniczanie wypoczynku, narzucanie własnych poglądów przez rodzica, wyzywanie, poniżanie, upokarzanie.
Przemoc fizyczna może występować w różnych formach, od lekkich tj. szarpanie po brutalne rozwiązania jak zadawanie ran, duszenie, pobicie.
Przemoc seksualna wobec dziecka może przybierać różne formy, od zachowań, gdzie dziecko jest jedynie świadkiem, do czynności bezpośrednio prowadzących do kontaktu z dzieckiem.
Każda z form przemocy wobec dziecka, powoduje długotrwałe w skutkach następstwa. W związku z tym, niezwykle ważna jest rola społeczeństwa oraz sądu w rozpoznawaniu oraz zapobieganiu dalszym naruszeń dobra dziecka.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej w wyniku rozwodu bądź separacji
Sąd ma prawo do ograniczenia władzy rodzicielskiej w przypadkach orzeczenia rozwodu bądź separacji. Zgodnie z art. 107 k.r.o., jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, którzy zdecydowali o trwałym bądź tymczasowym rozłączeniu, sąd opiekuńczy może ze względu na dobro dziecka rozstrzygnąć o sposobie jej wykonywania.
Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień względem dziecka. Sąd może również pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom, jeżeli zawarli między sobą porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Muszą współdziałać w celu ochrony dobra dziecka. Oczywistym jest to, że wskutek rozwodu bądź separacji, jeśli małżeństwo jest skonfliktowane należy ułatwić rozwiązanie istotnych kwestii dotyczących dziecka. Ograniczenie władzy rodzicielskiej w tych przypadkach, pomaga w uzyskaniu niezbędnych dokumentów dla dziecka, w których wystarczy działanie jednego z rodziców, który zachował pełnie władzy rodzicielskiej. Brak konieczności wyrażenia zgody drugiego z rodziców, w przypadku nagłej potrzeby ułatwia przeprowadzenie niezbędnych działań. W sytuacji gdy oboje rodziców jest w konflikcie, ograniczenie pozwala na jak najłagodniejszy przebieg postępowania w perspektywie dziecka.
Wedle art. 97 k.r.o. rodzice powinni wspólnie podejmować decyzję w istotnych dla dziecka kwestiach. Jeśli nie są oni w stanie dojść między sobą do porozumienia, sąd może rozstrzygać odpowiednio o działaniach podjętych względem dziecka, kierując się jego dobrem.
Procedura ograniczenia władzy rodzicielskiej
Ograniczenie władzy rodzicielskiej może nastąpić poprzez złożenie wniosku przez jednego z rodziców.
Interweniować może również osoba, posiadająca odpowiednie informacje na temat okoliczności uzasadniających, naruszenia dobra dziecka, w wyniku nienależycie sprawowanej władzy rodzicielskiej. Często sąsiedzi, placówka oświatowa bądź opieka społeczna, zauważa pewne sygnały od dziecka, że dzieje się krzywda. Muszą w tej sytuacji reagować natychmiastowo, by zapobiec dalszemu cierpieniu dziecka.
Wymogi formalne wniosku o ograniczenie władzy rodzicielskiej
Wniosek o ograniczenie władzy rodzicielskiej należy skierować do Sądu Rejonowego Wydziału Rodzinnego, właściwego dla miejsca zamieszkania dziecka. Wniosek musi spełniać wymogi właściwe dla pisma procesowego czyli musi zawierać oprócz podstawowych informacji, tj. miejscowość i datę, oznaczenie Sądu, do którego jest kierowany i adres, również dokładne dane osobowe. Należą do nich imię i nazwisko wnioskodawcy, imię i nazwisko uczestników postępowania czyli rodzic oraz małoletnie dzieci, których sprawa dotyczy.
We wniosku musi być przedstawienie żądania ograniczenia władzy rodzicielskiej, które należy odpowiednio uzasadnić powołując się na znane fakty, bądź dokumenty czy zeznania świadków.
Konieczne będzie załączenie do wniosku aktu urodzenia dzieci, bądź w przypadku, gdy wnioskodawcą jest rodzic, również aktu małżeństwa – jeżeli rodzice pozostają w związku małżeńskim.
Złożenie wniosku o ograniczenie władzy rodzicielskiej podlega opłacie sądowej w wysokości 100 zł, zgodnie z nowelizacją z sierpnia 2019 r. ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. W przypadku zmiany wyroku rozwodowego w części dotyczącej władzy rodzicielskiej będziemy musieli zapłacić również 100 zł.
Wniosek o ograniczenie władzy rodzicielskiej rozstrzygany jest przez sąd w postępowaniu nieprocesowym, a do wydania postanowienia niezbędne jest przeprowadzenie rozprawy sądowej, na którą wzywane są strony postępowania oraz świadkowie. Sąd może wysłuchać dziecko, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala. Wysłuchanie odbywa się poza salą posiedzeń sądowych, najczęściej w tzw. niebieskim pokoju, przystosowanym odpowiednio do potrzeb dziecka.
Od wydanego orzeczenia sądu w sprawie ograniczenia władzy rodzicielskiej możliwe jest wniesienie apelacji. Wpierw należy złożyć wniosek o uzasadnienie, który trzeba złożyć do sądu w ciągu 7 dni od wydania postanowienia. Podlega on opłacie w wysokości 100 zł. Apelację składa się ją za pośrednictwem sądu, który wydał zaskarżone postanowienie.
W przypadku braku wniesienia o sporządzenie uzasadnienia przez stronę skarżąca, termin do wniesienia apelacji biegnie od dnia, w którym upłynął termin do żądania uzasadnienia wydanego postanowienia.
Wybór przez sąd rodzica posiadającego pełną władzę rodzicielską
W przypadkach, gdy sąd ogranicza władzę rodzicielską jednemu z rodziców, musi ustalić, który z nich będzie wykonywał władzę rodzicielską w pełnym zakresie. Sąd ma na uwadze kwalifikacje podmiotowe obojga rodziców, w tym również ich zdolności wychowawcze. Stosownie do tych informacji, każdorazowo ocenia, który z nich daje lepszą gwarancję dobrego wychowania dziecka, zapewnienia mu opieki oraz bezpieczeństwa.
Istotny jest zarówno wzajemny dotychczasowy stosunek rodziców do siebie nawzajem i wobec małoletniego dziecka, jak i również, wpływ na psychikę dziecka, działań negatywnie ocenianych, które powodują uczucia niechęci lub nienawiści do drugiego rodzica oraz jego otoczenia.
Przy orzekaniu na podstawie art. 107 § 2 k.r.o. o ograniczeniu władzy rodzicielskiej, sąd bierze pod uwagę cechy dziecka, jego wiek i płeć. W orzecznictwie Sądu Najwyższego istnieje ugruntowany pogląd, że z reguły dziecko, zwłaszcza w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa, pozostawało pod pieczą matki ze względu na potrzeby dziecka. Sąd, pomimo tego nie dyskwalifikuje na wstępie ojca dziecka, przeciwnie, wyraża twierdzenie, że kwalifikacje do wychowania małego dziecka może mieć również ojciec. Należy dokonać oceny predyspozycji wychowawczych każdego z rodziców, z uwzględnieniem przywiązania małoletniego dziecka do nich oraz jego dobra, a także potrzeby zapewnienia dziecku prawidłowego rozwoju.
Skutki ograniczenia władzy rodzicielskiej
Sąd w swoich działaniach ma na celu przede wszystkim zaprzestanie naruszeń względem dziecka. W tym celu może przeprowadzić szereg czynności zmierzających ku naprawieniu sytuacji. Najczęściej decyduje się na powołanie kuratora, który będzie sprawował piecze nad prawidłowym funkcjonowaniem rodziny. Zobowiązuje również rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, w szczególności do współpracy z kuratorem bądź przydzielonym asystentem rodziny. Sąd w razie potrzeby, kieruje rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zaleceń bądź zarządzeń.
Sąd, ograniczając władzę rodzicielską określa, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu. Mając na celu dobro dziecka, może skierować małoletniego do organizacji lub instytucji sprawującej częściową pieczę nad dziećmi, zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka bądź powierzyć tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej albo zarządzić umieszczenie małoletniego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej.
W sprawach istotnych takich jak wyrobienie dokumentów, paszportu w celu wyjazdu za granicę, czy udzielanie świadczeń zdrowotnych obarczonych ryzykiem utraty życia lub ciężkiego rozstroju zdrowia konieczna jest zgoda drugiego rodzica.
Orzeczenie sądu, w razie zmiany okoliczności będzie mogło zostać zmienione, co wynika bezpośrednio z art. 577 k.p.c. Sąd opiekuńczy może zmienić postanowienie nawet prawomocne, jeżeli wymaga tego dobro osoby, której postępowanie dotyczy. Zatem wyciszenie konfliktu między stronami bądź podjęcie przez nich działań zmierzających do poprawy sytuacji, może w przyszłości uzasadniać zmianę wydanego przez sąd orzeczenia, bądź też skutkować zawarciem przez rodziców porozumienia rodzicielskiego.
Jednego z rodziców można pozbawić władzy rodzicielskiej, gdy już została ograniczona, w razie pogorszenia sytuacji bądź zachowania, w przypadku jeśli wymaga tego dobro dziecka.
Sprawy z zakresu prawa rodzinnego nie należą do najłatwiejszych ze względu na emocje towarzyszące postępowaniu. Profesjonalna kancelaria adwokacka pozwoli ocenić możliwości i zaproponować rozwiązania, które pomogą w osiągnięciu celu, jakim jest dobro dziecka. Pomoc może okazać się niezbędna dla prawidłowego rozpoznania sprawy. Rady oraz wskazówki udzielone przez pełnomocnika mogą doprowadzić do zakończenia ewentualnego sporu pomiędzy rodzicami i zawarcia porozumienia w zakresie opieki nad małoletnim dzieckiem.
