Podział majątku wspólnego małżonków to jedno z najbardziej złożonych i często też wzbudzających największe emocje postępowań w polskim prawie cywilnym. Ze względu na wiele przepisów, jakie należy stosować, konieczność stosowania niektórych z nich na zasadzie analogii oraz często emocjonalny stosunek do przedmiotów wchodzących w skład wspólnego dorobku, niezbędny wydaje się udział doświadczonego prawnika. Warto jednak poznać podstawowe pojęcia dla tego typu postępowań oraz prawa i obowiązki jakie w tym zakresie przysługują małżonkom.

Kiedy możliwy jest podział majątku

Podział majątku wspólnego małżonków polega na zniesieniu współwłasności przedmiotów wchodzących w skład wspólnego majątku będącego wynikiem zawartego małżeństwa.  Zgodnie bowiem z art. 31 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, z chwilą zawarcia związku małżeńskiego między małżonkami powstaje z mocy ustawy wspólność majątkowa (tzw. wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Przedmioty te tworzą tzw. majątek wspólny.

Ustawa wymienia, że w skład majątku wspólnego wchodzą też, m.in.:

• pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
• dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
• środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;
• kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie konta ubezpieczeniowego ZUS;
• prawo własności gruntu;
• spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu;
• użytkowanie wieczyste;
• inne rzeczy ruchome nabyte przez małżonków w trakcie trwania wspólności majątkowej, np. samochód.

Wyliczenie to ma oczywiście charakter przykładowy. Samą wspólność majątkową małżonkowie zawsze mogą rozszerzyć poprzez odpowiednią umowę rozdzielności majątkowej (tzw. intercyzę). Wszelkie zaś inne przedmioty wchodzić będą w skład majątków osobistych każdego z małżonków.

Charakter prawny majątku wspólnego

Wszystkie przedmioty oraz prawa należące do majątku wspólnego tworzą masę majątkową, której właścicielami są oboje małżonkowie. Taka wspólność jest nazywana wspólnością łączną, co oznacza, że poszczególnym małżonkom nie przysługują konkretne udziały w majątku wspólnym, np. po połowie. Ich uprawnienia względem majątku, np. do  rozporządzania nim, są równe i dotyczą całej masy majątkowej.

Ustanie wspólności majątkowej prowadzące do podziału majątku

Podział majątku wspólnego między małżonkami możliwy jest wyłącznie w przypadku ustania między nimi wspólności majkowej małżeńskiej. Zgodnie bowiem z art. 35 k.r.o., w czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału.

Najczęstszą sytuacją powodującą ustanie wspólności majątkowej jest rozwód, orzeczenie sądu unieważniające małżeństwo lub śmierć jednego z małżonków. Może ona jednak ustać również w trakcie trwania małżeństwa, co także umożliwi podział. Do takich sytuacji zaliczamy przede wszystkim:

• zawarcie przez małżonków umowy wprowadzającej rozdzielność majątkową (intercyza);
• orzeczenie sądu ustanawiające rozdzielność majątkową, na żądanie jednego z małżonków lub wierzyciela;
• orzeczenie separacji małżonków;
• ubezwłasnowolnienie jednego z małżonków;
• ogłoszenie upadłości jednego z małżonków.

Z chwilą ustania wspólności majątkowej nie dochodzi jeszcze do podziału majątku wspólnego. Przedmioty należące wcześniej do masy majątkowej nadal są współwłasnością małżonków, tym razem jednak jest to współwłasność ułamkowa. Oznacza to, że każdy z małżonków ma określony ułamkowo udział w całej masie majątkowej. Przyjmuje się, że każdy z małżonków ma równe udziały w majątku wspólnym, czyli po  1/2, niezależnie od tego, w jakim stopniu każdy z nich przyczynił się jego powstania . Dlatego też z ważnych powodów mogą oni żądać ustalenia przez sąd nierównych udziałów, jeżeli np. jeden z nich w uporczywie i rażąco zaniedbywał obowiązki rodzinne.

Sposoby podziału majątku

Gdy wspólność majątkowa ustała małżonkowie mogą ostatecznie dokonać podziału majątku. Można tego dokonać na dwa sposoby:

• w drodze umowy
• na podstawie orzeczenia sądowego

W pierwszej sytuacji małżonkowie, bądź też byli małżonkowie, jeżeli jest to podział majątku po rozwodzie, mogą podzielić majątek na skutek umowy. Może ona być zawarta w dowolnej formie, jednak jeżeli na majątek składa się wiele składników, warto dokonać podziału w formie pisemnej dla celów dowodowych w razie ewentualnego sporu przed sądem. Jeżeli jednak w skład majątku wchodzi nieruchomość, umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności. Zgodnie z wolą małżonków, podział umowny może dotyczyć całości majątku lub tylko jego określonej części. Jednakże, zgodnie z panującym stanowiskiem doktryny, przy takiej formie nie jest możliwe ustalenie między małżonkami nierównych udziałów.

Drugim sposobem na podział majątku po rozwodzie, bądź też z innego powodu, jest postępowanie przed sądem rejonowym. Żądać podziału może w dowolnym momencie każdy z małżonków, jak również ich spadkobiercy, a nawet prokurator, czy Rzecznik Praw Obywatelskich. Sąd w takim postępowaniu rozstrzyga nie tylko o samym podziale, ale również innych kwestiach, jak np. o roszczeniach z tytułu spłaty długu jednego z nich za pomocą środków pochodzących z ich majątku, żądaniu ustalenia nierównych udziałów czy żądaniu zwrotu nakładów na majątek wspólny.

Sądowy podział obejmuje co do zasady cały majątek, jednak z ważnych powodów możliwe jest ograniczenie się tylko do określonej części, np. nieruchomości, czy gospodarstwa rolnego.

Ważną kwestią dotyczącą podziału  jest ustalenie jego składu oraz wartości. Należą do niego przedmioty majątkowe istniejące w chwili ustania wspólności oraz w trakcie dokonywania podziału.  Nie uwzględnia się tych przedmiotów, które w wyniku normalnego zużycia lub zbycia w ramach prawidłowego zarządzania wyszły z majątku. Uwzględnia się natomiast przedmioty zniszczone, bezprawnie zbyte lub też roztrwonione. Samo ustalenie wartości przedmiotów następuje z uwzględnieniem cen z daty orzekania o podziale.

W kwestii podziału wspólnego mieszkania wchodzącego w skład majątku po rozwodzie sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierzone zostaje wykonywanie władzy rodzicielskiej. 

Podział majątku – rozliczenia między małżonkami

W sprawach dotyczących podziału majątku między małżonkami ważną kwestią są rozliczenia z tytułu nakładów poczynionych z ich wspólnego majątku na rzecz osobistego każdego z nich oraz nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny. Zgodnie z art. 45 k.r.o.,  każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Może również żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły one wartość majątku w chwili ustania wspólności.

Podział majątku – jak może pomóc prawnik

Podział majątku po rozwodzie jest postępowaniem długim i skomplikowanym, w którym często potrafią pojawić się silne emocje. Dlatego warto jest skorzystać w tym zakresie z pomocy doświadczonego prawnika, który wie dokładnie, jak wygląda tego typu postępowanie i  dzięki znajomości przepisów będzie w stanie doprowadzić do podziału majątku wspólnego z jak najlepszym uwzględnieniem interesu stron, niezależnie od tego, czy będzie to podział w formie aktu notarialnego, czy dokonywany przez sąd wskutek ustania związku małżeńskiego.