Rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci może nastąpić jedynie przez testament. Kodeks cywilny zawiera katalog zamknięty możliwych form sporządzenia testamentu oraz wskazuje wymogi, których należy bezwzględnie przestrzegać, aby był on ważny. Testament może zawierać rozporządzenia wyłącznie jednego spadkodawcy, zatem np. małżeństwo lub osoby pozostające w konkubinacie nie mogą sporządzić wspólnego testamentu.

W chwili sporządzania testamentu, testator, tj. osoba sporządzająca testament, musi być osobą pełnoletnią oraz posiadać zdolność do czynności prawnych i pełną świadomość podejmowanych przez siebie czynności. Dla ważności testamentu nie ma znaczenia, czy testator w czasie po jego sporządzeniu utracił pełną zdolność do czynności prawnych czy też stracił możliwość pojmowania swoich czynów. 

Kodeks cywilny przewiduje następujące formy testamentów:

Zwykłe:

• własnoręczny (holograficzny),
• notarialny,
• allograficzny,

Szczególne:

• ustny,
• podróżny,
• wojskowy,

Ogólne zasady dotyczące sporządzania testamentów

Testator może w dowolnej chwili odwołać testament poprzez jego zniszczenie, odwołanie go lub sporządzenie nowego. Istotne jest jednak, aby w przypadku sporządzenia nowego testamentu, jego postanowienia pozostawały w sprzeczności z treścią poprzedniego testamentu.  W przypadku, gdy testator sporządzi więcej niż jeden testament, a kolejne traktować można jako uzupełnienie poprzednich, wszystkie testamenty uważane będą za ważne z zastrzeżeniem, że nie pozostają z sobą w sprzeczności.  

Prawo polskie nie przewiduje możliwości powołania spadkobierców do dziedziczenia wyłącznie określonych składników majątku np. konkretnej nieruchomości. Możliwe jest jedynie powołanie spadkobiercy do całości spadku lub kilku spadkobierców dziedziczących w częściach ułamkowych.

Powyższe nie wyłącza możliwości pozostawienia określonych składników majątku oznaczonym przez testatora osobom, co może uczynić w formie zapisów lub zapisów windykacyjnych sporządzonych w formie notarialnej. Osoba, której we wskazany powyżej sposób zostaną pozostawione pewne składniki majątku, nie będzie spadkobiercą, a jedynie zapisobiercą. 

W przypadku jednak, gdy spadkobierca przeznaczył oznaczonej osobie poszczególne składniki majątku, które wyczerpują cały lub prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, a za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.

Wydziedziczenie

Niejednokrotnie kwestia nieprawidłowo dokonanego wydziedziczenia nastręcza trudności w przyjęciu spadku przez spadkobierców. Pominięcie osoby należącej do kręgu spadkobierców ustawowych, nie jest wystarczające do odsunięcia jej w całości od spadku, ponieważ może ona dochodzić od pozostałych spadkobierców zachowku. Spadkodawca nie ma jednak całkowitej dowolności w wydziedziczaniu osób uprawnionych do zachowku. Zgodnie z art. 1008 Kodeksu cywilnego wydziedziczenie może nastąpić, jeżeli uprawniony do zachowku:

• wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
• dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. 

Spadkodawca powinien podać w testamencie możliwie szczegółowo przyczyny wydziedziczenia, ponieważ w przypadku wdania się przez uprawnionego do zachowku w spór sądowy z pozostałymi spadkobiercami, sąd będzie ustalać zaistnienie przesłanek umożliwiających dokonanie przez spadkodawcę wydziedziczenia.

Testament własnoręczny

Testament własnoręczny jest obok testamentu notarialnego najczęściej spotykaną formą rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci. Może on zostać sporządzony w ten sposób, że testator napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. 

Niedochowanie warunku złożenia podpisu oraz sporządzenia testamentu w całości w sposób odręczny, pociąga za sobą jego bezwzględną nieważność. Brak daty na testamencie nie skutkuje jego nieważnością, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności do czynności prawnych spadkodawcy oraz jego poczytalności lub odnośnie wzajemnego stosunku kilku testamentów.

Testament notarialny

Sporządzenie testamentu w formie aktu notarialnego niesie za sobą szereg korzyści. Notariusz będzie czuwać nad prawidłowym sporządzeniem testamentu, a w przypadku chęci wydziedziczenia osoby uprawnionej do zachowku, pouczy testatora o przesłankach umożliwiających dokonanie tego. Testament notarialny opatrzony jest datą pewną, co oznacza, iż nie może być ona podważona, co będzie mieć doniosłe znaczenie w przypadku sporządzenia kilku testamentów lub zaistnienia wątpliwości co do zdolności do czynności prawnych testatora lub jego poczytalności.

Ponadto, umieszczenie w testamencie wspomnianego uprzednio zapisu windykacyjnego możliwe jest wyłącznie wtedy, gdy jest on sporządzony w formie aktu notarialnego.

Testament allograficzny

Art. 951 k.c. spadkodawca może sporządzić testament także w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia, a następnie odczytuje się go spadkodawcy w obecności świadków. 

Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, osobę, wobec której wola została oświadczona oraz przez świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu. Testament allograficzny, podobnie, jak testament notarialny, opatrzony jest datą pewną. 

Testamenty szczególne 

Kodeks cywilny  przewiduje również możliwość sporządzenia testamentów szczególnych, które mogą powstać wyłącznie w sytuacjach nagłych, gdy testator  nie ma możliwości sporządzenia testamentu zwykłego. Z uwagi na ich charakter oraz cel w jakim zostały przewidziane, tj. umożliwienie dokonania rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci w sytuacji nagłej, uniemożliwiającej sporządzenie testamentu w formie pisemnej, notarialnej lub allograficznej, tracą moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu.

Testament ustny może zostać sporządzony w przypadku, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Treść testamentu może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie.

Jeśli treść testamentu ustnego nie została stwierdzona w powyższy sposób, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.

Testament podróżny może zostać sporządzony podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym poprzez złożenie oświadczenia przed dowódcą statku lub jego zastępcą w obecności dwóch świadków.  dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i w obecności świadków odczytuje to pismo spadkodawcy, po czym podpisują je spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy podać w piśmie przyczynę braku podpisu. Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny.

Testamenty wojskowe są sporządzane w szczególnych formach określonych w rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej wydanym w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości.

Wsparcie prawnika

Osoba sporządzająca testament pragnie aby po jej śmierci majątek lub poszczególne jego składniki  zostały odziedziczone lub stały się własnością określonych spadkobierców bądź zapisobierców. Testator chcąc dokonać rozporządzenia na wypadek śmierci, bez względu na jego formę, powinien skorzystać z pomocy profesjonalnego pełnomocnika, który po wysłuchaniu jego woli pomoże mu w sformułowaniu odpowiedniej treści oraz zadba, aby wszelkie niezbędne elementy testamentu się w nim znalazły.