Choć polskie prawo przyznaje człowiekowi znaczną swobodę w rozporządzaniu własnym majątkiem na wypadek śmierci, ustawodawca przewidział też mechanizm mający chronić najbliższych spadkodawcy przed ewentualnym pokrzywdzeniem wynikającym ze sposobu rozporządzania tym majątkiem (np. jeśli spadkodawca przekaże cały swój majątek żonie z pominięciem dziecka)

Kto jest uprawniony do zachowku? 

Zachowek należy się:

1. w wysokości ⅔ wartości udziału spadkowego zstępnym (dzieciom, wnukom, w tym osobom adoptowanym itd.), małżonkowi (o ile spadkodawca nie wniósł o rozwód/separację z jego winy) i rodzicom (również adopcyjnym) spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeśli zstępny jest małoletni,
2. w wysokości ½ wartości udziału spadkowego w pozostałych sytuacjach.

Wobec powyższego, jeżeli osoba uprawniona do zachowku nie otrzyma go (poprzez darowiznę, powołanie do spadku, zapis), przysługuje jej roszczenie przeciwko spadkobiercy o zapłatę określonej sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo jego uzupełnienia.

 

W jaki sposób obliczyć zachowek?

Obliczanie zachowku rozpoczyna się od ustalenia udziału spadkowego stanowiącego podstawę wyliczeń, do czego niezbędne jest ustalenie wartości tzw. czystego spadku (różnicy między aktywami spadku a jego długami) z chwili jego otwarcia.

Przy ustalaniu udziału spadkowego uwzględnia się spadkobierców, którzy zostali uznani za niegodnych dziedziczenia albo odrzucili spadek, pomija się tych, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Obliczając zachowek nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń. Zapis zwykły to rozporządzenie testamentowe, w którym spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę do określonego świadczenia (np. mąż powołuje żonę do spadku i zobowiązuje ją do wypłacenia 20 000 złotych wchodzących w skład spadku na rzecz jego siostry). Z kolei polecenie to nałożenie pewnego rodzaju zobowiązania na spadkobiercę prowadzące do przysporzenia na rzecz innej osoby (np. zobowiązanie spadkobiercy do przekazania osobie trzeciej kolekcji znaczków).

Obliczając zachowek, dolicza się natomiast darowizny i zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Zapis windykacyjny to takie rozporządzenie testamentowe, w którym spadkodawca postanawia, że wraz z chwilą jego śmierci dana osoba nabywa przedmiot zapisu (np. określoną ilość pieniędzy czy przedmiot).

Darowizna a zachowek

Darowizna to umowa mająca na celu dokonanie nieodpłatnego przysporzenia kosztem majątku darczyńcy na rzecz obdarowanego.

W przypadku obliczania wysokości należnego zachowku, nie uwzględnia się:

1. drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach, 
2. darowizn dokonanych więcej niż dziesięć lat, licząc wstecz od otwarcia spadku, 
3. darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami i osobami uprawnionymi do zachowku, 
4. darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie posiadał zstępnych (potomstwa), co dotyczy obliczania zachowku należnego zstępnym (nie dotyczy to darowizn dokonanych na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego),
5. darowizn przed zawarciem małżeństwa, przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi.

Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według cen obowiązujących w chwili ustalania zachowku.

Co z darowizną na rzecz uprawnionego do zachowku? 

Jeśli spadkodawca uczynił zapis windykacyjny lub darowiznę na rzecz osoby uprawnionej do zachowku, zalicza się je na należny jej zachowek. Dotyczy to również sytuacji, kiedy uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, np. wnuk; wówczas do należnego mu zachowku zalicza się dokonane na rzecz jego rodzica darowiznę lub zapis windykacyjny. 

Czy koszty wychowania i kształcenia zalicza się do zachowku? 

Koszty wychowania oraz wykształcenia poniesione na rzecz uprawnionego do zachowku zstępnego spadkodawcy zalicza się na należny jej zachowek, jeśli przekraczają one przeciętną miarę w danym środowisku.

 

Jak wygląda odpowiedzialność za wypłacenie zachowku? 

Osobą zobowiązaną do zapłaty zachowku jest w pierwszej kolejności spadkobierca, najczęściej testamentowy, a następnie zapisobierca windykacyjny i osoba obdarowana przez spadkodawcę darowizną doliczaną do spadku.

Zobowiązanie do zapłaty zachowku należy do długów spadkowych.

 

Czy roszczenie o zachowek jest dziedziczne? 

Roszczenie o zachowek jest dziedziczne, jeśli spadkobiercy osoby uprawnionej do zachowku również przysługuje prawo do zachowku po pierwszym spadkodawcy (czyli np. potomstwo syna spadkodawcy uprawnionego do zachowku). Co istotne, dopuszczalne jest zrzeczenie się prawa do zachowku w drodze umowy między spadkodawcą a uprawnionym. 

Kiedy roszczenie o zachowek przedawnia się? 

Roszczenie o zachowek (uzupełnienie zachowku z tytułu otrzymanych zapisu windykacyjnego czy darowizny), jak każde roszczenie majątkowe, ulega przedawnieniu. W tej sytuacji przedawnienie wynosi 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu (otwarcia spadku przy roszczeniu o uzupełnienie zachowku).

Wydziedziczenie a zachowek

Często używanym, w nie do końca dokładnym znaczeniu, pojęciem jest wydziedziczenie, które na gruncie prawa cywilnego oznacza pozbawienie prawa do zachowku małżonka, zstępnych i rodziców, jeżeli uprawniony do zachowku: 

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, 
2. dopuścił się względem spadkodawcy (lub najbliższej mu osoby) umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, 
3. w sposób uporczywy nie dopełnia obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy.

Przyczynę wydziedziczenia spadkodawca powinien wskazać w testamencie. Jeżeli przebaczył uprawnionemu do zachowku, nie może go wydziedziczyć. Wydziedziczenie danej osoby nie pozbawia jego zstępnych prawa do zachowku.

Zachowek – jak może pomóc prawnik?

Obliczenie wysokości należnego zachowku nierzadko stanowi nie lada wyzwanie. Dodatkowo, sprawy spadkowe często mają w tle rodzinne konflikty i niedomówienia, a same stany faktyczne związane z niedopilnowanymi sprawami po śmierci członka rodziny są nieraz trudne do jednoznacznego ustalenia. Przepisy dotyczące zachowku, choć wydają się jasne i zrozumiałe, mogą stanowić problem w konkretnych okolicznościach, jeśli chodzi o ich praktyczne zastosowanie. 

Rolą profesjonalnego pełnomocnika jest przede wszystkim właściwa analiza każdej sprawy pod kątem zarówno stanu faktycznego, jak i prawnego w taki sposób, aby móc udzielić klientowi rzetelnej porady zawierającej propozycje korzystnych rozwiązań. Sprawy wynikające z prawa do zachowku polegają najczęściej na przygotowaniu odpowiedniego pozwu o zachowek przeciwko osobie zobowiązanej i są prowadzone aż do uzyskania prawomocnego rozstrzygnięcia. 

Pozew o zachowek podlega opłacie w wysokości 5% wartości przedmiotu sporu w sprawach przekraczających 20 000 złotych, a poniżej tej kwoty opłata wynosi od 30 do 1 000 złotych.